ΠΑΣΧΑ: Δυο «ξεχασμένα» έθιμα της πορείας προς την Ζωή
- Λεπτομέρειες
- Δημοσιεύτηκε στις 08 Απριλίου 2015
του Γεωργίου Κόνδη
Καθώς οι προετοιμασίες συνεχίζονται για τη στιγμή που θεωρείται κορυφαία όχι μόνο στην εκκλησιαστική παράδοση αλλά και στην ανθρώπινη καθημερινότητα,
θρησκευτικοί συμβολισμοί και κοινωνικές αναμορφώσεις δημιουργούν μια ξεχωριστή ατμόσφαιρα στις σχέσεις και τα συναισθήματα. Και οι σχέσεις αυτές επαναλαμβάνονται στο χρόνο με υπομονετική τακτικότητα ώστε μέσα από συνειδητές ή ασυνείδητες δράσεις, ατομικές ή συλλογικές διαδρομές, να δίνεται η ευκαιρία επαναπροσδιορισμού τους, τακτοποίησής, ανανέωσης. Θαρρεί κανείς πως δίνεται ένα γενικό πρόσταγμα: αναγέννηση!
Έχοντας ήδη περάσει από την οδυνηρή στιγμή της προδοσίας που θα σημάνει μια τραγική πορεία προς το θάνατο, οι θέσεις και οι σκέψεις μας, οι ρόλοι μας στην καθημερινή μας διαβίωση περνάνε επίσης από την ίδια κριτική ανάγνωση που επιβάλλει η στιγμή της προδοσίας. Ίσως να μην υπάρχει ορατό σημείο ή όριο που να δηλώνει τι ακριβώς προδώσαμε στην καθημερινότητά μας, όμως οι αναφορές είναι τόσες και επαναλαμβάνονται με τέτοια ένταση που φαίνεται αδύνατη μια διαφορετική πορεία εκτός από αυτήν που οδηγεί στο θάνατο. Την πορεία αυτή μπορεί κανείς να βιώσει με τρόπο μοναδικό στα μέρη όπου η σιωπή και η μοναξιά βιώνει με την χριστιανική τέχνη τη δύναμη των στιγμών: στους αμέτρητους μικρούς ναούς και τα ξωκλήσια των κάμπων ή ακόμα εκείνα που γατζωμένα σε αφιλόξενους βράχους προσμένουν το αναστάσιμο μήνυμα ή ακόμα, στα μέρη όπου οι κοινοβιακές κοινότητες ακολουθούν, αιώνες τώρα, τα μονοπάτια της πίστης και του ησυχασμού. Σε όποιον από αυτούς βρεθείς, ολόκληρος ο χώρος θα σε αγκαλιάσει με ένα φως που φαίνεται απόκοσμο και μόλις κατορθώνει, πολλές φορές, να μπει από τις σχισμές των βράχων. Στέκεσαι στο κέντρο κοιτάζοντας τη σταύρωση. Το μέτρο πέρα για πέρα ανθρώπινο απλώνει μπροστά σου την αίσθηση του Θείου Δράματος. Νιώθεις τον πόνο που ζωγραφίζεται στο πρόσωπο της Παναγιάς όπως και κάθε μάνας. Η στιγμή του Επιτάφιου Θρήνου είναι μοναδική κορύφωση και το βουβό κλάμα της γυναίκας ενώνεται με τα χιλιάδες μοιρολόγια των γυναικών σε ολόκληρο τον κόσμο:
Γιε μου σπλάχνο των σπλάχνων μου
Καρδούλα της καρδιάς μου
Πουλάκι της φτωχιάς αυλής
Ανθέ της ερημιάς μου
Καρδούλα της καρδιάς μου
Πουλάκι της φτωχιάς αυλής
Ανθέ της ερημιάς μου
Η ζωή εν τάφω κατετέθης Χριστέ, και αγγέλων στρατιαί εξεπλήττοντο, συγκατάβασιν δοξάζουσαι την σην
Η ζωή πως θνήσκεις; Πως και τάφω οικείς; Του θανάτου το βασίλειον λύεις δε και του άδου τους νεκρούς εξανιστάς (...)
Ω γλυκύ μου έαρ, γλυκύτατόν μου τέκνον, που έδυ σου το κάλλος;
Η ζωή πως θνήσκεις; Πως και τάφω οικείς; Του θανάτου το βασίλειον λύεις δε και του άδου τους νεκρούς εξανιστάς (...)
Ω γλυκύ μου έαρ, γλυκύτατόν μου τέκνον, που έδυ σου το κάλλος;
Η περιφορά του Επιταφίου σε ολόκληρο τον ορθόδοξο χριστιανικό κόσμο αποτελεί ένα ξεχωριστό συναισθηματικό και συμβολικό γεγονός. Χιλιάδες κόσμου συμμετέχει το βράδυ της Μ. Παρασκευής στην κορυφαία εκδήλωση με τους γλυκύτατους ύμνους, τα άνθη και τα αρώματα με τα οποία ραίνουν τον Επιτάφιο άνδρες και γυναίκες. Εικόνες που περιγράφονται αδιάλειπτα μέσα στο χρόνο από τους μεγαλύτερους συγγραφείς στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Σε άλλες εποχές η περιφορά συνοδευόταν από δυο εξαιρετικά έθιμα που σήμερα είναι σχεδόν άγνωστα λόγω της μη επανάληψής τους. Το πρώτο αφορά στο ιδιόμελο «Δος μοι τούτον τον Ξένον» που ψαλλόταν και το δεύτερο αφορά την κατά τόπους δραματοποίηση της καθόδου στον Άδη που εξελισσόταν μπροστά στην κλειστή κεντρική θύρα της εκκλησίας κατά την επιστροφή του Επιταφίου. Για το πρώτο έχει γράψει ένα εξαιρετικό κείμενο με τίτλο «Ο Ιησούς ως Ξένος», ο ποιητής Πάνος Λιαλιάτσης και σας μεταφέρω ένα απόσπασμα.
Η πομπή του Επιταφίου συνεχίζει να διασχίζει τον χρόνο και από τα βάθη του ακούγεται παρακλητική η φωνή του Ιωσήφ προς τον Πιλάτο για να πάρει το σώμα του Χριστού: «Δος μοι τούτον τον Ξένον τον εκ βρέφους ως Ξένον ξενωθέντα εν κόσμω. Δος μοι τούτον τον Ξένον, ον ομόφυλοι μισούντες θανατούσιν ως Ξένον. Δος μοι τούτον τον Ξένον, ον ξενίζομαι βλέπειν του θανάτου τον Ξένον. Δος μοι τούτον τον Ξένον, όστις οίδε ξενίζειν τους πτωχούς τε και ξένους. Δος μοι τούτον τον Ξένον, ον Εβραίοι τω φθόνω απεξένωσαν κόσμω. Δος μοι τούτον τον Ξένον, ίνα κρύψω εν τάφω, ος ως Ξένος ουκ έχει κεφαλήν κλίνη».
Οι στίχοι αυτοί είναι εμπνευσμένοι από το 25ο κεφάλαιο του κατά Ματθαίον Ευαγγελίου, που αποτελεί το βασικό κριτήριο της σωτηρίας: «Ξένος ήμην και ου συνηγάγετέ με, γυμνός και ου περιεβάλετέ με, ασθενής και εν φυλακή και ουκ επεσκέψασθέ με» (στ. 43). Το τροπάριο αυτό αποδίδεται στο βυζαντινό λόγιο και διπλωμάτη Γεώργιο Ακροπολίτη (1217-1292), ο οποίος έπαιξε σημαντικό ρόλο στην αυτοκρατορία της Νίκαιας κατά τον κρίσιμο 13ο αιώνα.
Οι στίχοι αυτοί είναι εμπνευσμένοι από το 25ο κεφάλαιο του κατά Ματθαίον Ευαγγελίου, που αποτελεί το βασικό κριτήριο της σωτηρίας: «Ξένος ήμην και ου συνηγάγετέ με, γυμνός και ου περιεβάλετέ με, ασθενής και εν φυλακή και ουκ επεσκέψασθέ με» (στ. 43). Το τροπάριο αυτό αποδίδεται στο βυζαντινό λόγιο και διπλωμάτη Γεώργιο Ακροπολίτη (1217-1292), ο οποίος έπαιξε σημαντικό ρόλο στην αυτοκρατορία της Νίκαιας κατά τον κρίσιμο 13ο αιώνα.
Την φωνή αυτή και την παλαιά και ξεχασμένη σήμερα αναπαράσταση στην εκκλησιαστική ζωή, μας υπενθυμίζοντας ο Πάνος Λιαλιάτσης στο εξαιρετικό κείμενό του σημειώνει το πόσο παρανοήθηκε το έργο και ο λόγος του Ιησού υπομνηματίζοντας το χωρίο «και ο κόσμος αυτόν ουκ έγνω» (Ιω. α΄ 10) με τη δική του ποιητική διάθεση:
«Οι μουσοτραφείς ιεροδιδάσκαλοι Σε απέρριψαν / διαρρηγνύοντες τα ιμάτιά τους για τη μοντέρνα γραφή Σου. / μα τα βασανισμένα απ' την αγρύπνια πλήθη / Σ'αναγνώρισαν αμέσως ως ποιητή / ερχόμενο απ' τις στράτες της θλίψης και της δύναμης. / Έγραψες τους στίχους Σου/πάνω στην καυτή άμμο της ερημιάς / σιωπών / και οι ιεροδιδάσκαλοι έφυγαν μουρμουρίζοντας. / Μα η σιωπή Σου έντυσε τη γύμνια της κυνηγημένης / -απροσδόκητη η στολή πρώτη. / Χάραξες τους στίχους Σου / κόκκινους της φωτιάς / πάνω στο ξύλο της ατιμίας / κι έμειναν έκτοτε ανεξίτηλοι / απ'τα πανωγράμματα της ανιαρής σοφίας μας. / Κοίταξες τη Μαρία μόνο μια στιγμή / κι εκείνη απολησμόνησε τα στιχάκια / που της έγραφαν στη σάρκα και στους τοίχους Της / οι στιχοπλόκοι εραστές της. Η ποίηση την έριξε στα τρίστρατα / του τίκτοντος Λόγου».
Το δεύτερο έθιμο περιγράφεται στο διήγημα του Αλέξανδρου Μωραϊτίδη «Άρατε Πύλας»:
Είναι συνήθεια αρχαιοτάτη εις την νήσον, αφού ο Επιτάφιος εν λιτανεία περιέλθη εν ωραίω πανοράματι την ενορίαν όλην, κατά την επιστροφήν να κλείωνται αι πύλαι του ναού και να μη επιτρέπηταιη εις αυτόν είσοδος του Επιταφίου. Παρίσταται κατά τρόπονπαράδοξον η σκηνή της εις Άδου καταβάσεως του Σωτήρος, ως φέρεται τούτο εν τη εκκλησιαστική παραδόσει. Τότε ο πρώτος των εφημερίων, προσεγγίζων εις τας πύλας κελεύει επιτακτικώς κρούων αυτάς και κραυγάζων: «- Άρατε πύλας, οι άρχοντες υμών, και επάρθητε πύλαι αιώνιοι, και εισελεύσεται ο βασιλεύς της δόξης!».
Ο δε έσωθεν των κεκλεισμένων πυλών παρά τα κλείθρα υποκρινόμενος τον Άδηνερωτά αυθαδώς: «-Τις έστιν ούτος ο βασιλεύς της δόξης;».
Η επιτακτική κέλευσις ως και η αυθάδης ερώτησις επαναλαμβάνονται εκ τρίτου. Και τότε την τρίτην φοράν ο ιερεύς ωθών ισχυρώς δια του ποδός και των χειρών τας πύλας, αναφωνεί εν κυριαρχκή δυνάμει: «- Κύριος των Δυνάμεων, αυτός έστιν ο βασιλεύς της Δόξης!». Και ανοίγει βασιλικώς και αυταρχικώς τας πύλας, και ούτως εισέρχεται εις τον ναόν ο Επιτάφιος.
Ο δε έσωθεν των κεκλεισμένων πυλών παρά τα κλείθρα υποκρινόμενος τον Άδηνερωτά αυθαδώς: «-Τις έστιν ούτος ο βασιλεύς της δόξης;».
Η επιτακτική κέλευσις ως και η αυθάδης ερώτησις επαναλαμβάνονται εκ τρίτου. Και τότε την τρίτην φοράν ο ιερεύς ωθών ισχυρώς δια του ποδός και των χειρών τας πύλας, αναφωνεί εν κυριαρχκή δυνάμει: «- Κύριος των Δυνάμεων, αυτός έστιν ο βασιλεύς της Δόξης!». Και ανοίγει βασιλικώς και αυταρχικώς τας πύλας, και ούτως εισέρχεται εις τον ναόν ο Επιτάφιος.
Οι συμβολισμοί της Μεγάλης Εβδομάδας είναι πολλοί και σημαντικοί. Για τούτο ο εορτασμός του Πάσχα στον ορθόδοξο χριστιανικό κόσμο έχει μια ιδιαίτερη βιωματική σημασία, ακόμη και στην περίπτωση της εποχής μας όπου κυριαρχεί περισσότερο η «φολκλορική διάθεση» και η «εσωτερίκευση των κανόνων της αγοράς». Η περιφορά του Επιταφίου αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα που προετοιμάζει για την κορυφαία στιγμή των μεγάλων συμβολισμών: την Ανάσταση.
ΧΡΟΝΙΑ ΠΟΛΛΑ
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ:
1. ΑΔΑΜΙ. ΔΙΔΥΜΟΣ ΝΑΟΣ ΑΓ. ΝΙΚΟΛΑΟΥ-ΑΓ. ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ
2. ΚΑΠΠΑΔΟΚΙΑ, ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΤΡΟΓΛΩΔΥΤΩΝ. ΤΟ ΦΙΛΙ ΤΟΥ ΙΟΥΔΑ
3. ΦΕΝΕΟΣ, ΑΓ. ΓΕΩΡΓΙΟΣ
4. ΔΙΔΥΜΑ
5. ΦΟΥΡΝΟΙ
6. ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, ΑΠΕΡΓΙΑ 1936
7. ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ
8. Η ΚΑΘΟΔΟΣ ΣΤΟΝ ΑΔΗ
9. ΟΣΙΟΣ ΛΟΥΚΑΣ. ΑΝΑΣΤΑΣΗ (11ΟΥ ΑΙ.)
2. ΚΑΠΠΑΔΟΚΙΑ, ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΤΡΟΓΛΩΔΥΤΩΝ. ΤΟ ΦΙΛΙ ΤΟΥ ΙΟΥΔΑ
3. ΦΕΝΕΟΣ, ΑΓ. ΓΕΩΡΓΙΟΣ
4. ΔΙΔΥΜΑ
5. ΦΟΥΡΝΟΙ
6. ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, ΑΠΕΡΓΙΑ 1936
7. ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ
8. Η ΚΑΘΟΔΟΣ ΣΤΟΝ ΑΔΗ
9. ΟΣΙΟΣ ΛΟΥΚΑΣ. ΑΝΑΣΤΑΣΗ (11ΟΥ ΑΙ.)
http://argolika.gr/
