- Λεπτομέρειες
- Δημοσιεύτηκε στις 03 Αυγούστου 2014http://argolika.gr/
του Γεωργίου Κόνδη
«Όπως και να 'ναι η χώρα ξαναβρέθηκε να περιμαζεύει τα πράγματα, να προσπαθεί να τα διευθετήσει προσωρινά και οι πολίτες της να παραπονιούνται (υποκριτικά ή μη) ότι το καθεστώς της «καλής διαχείρισης» είναι γι'αυτούς πάντα μακρινό. Η διοργάνωση του ελάσσονος έγινε «όραμα», στόχος εθνικής στρατηγικής. Αποτέλεσμα ήταν να απομακρυνθεί ακόμη πιο πολύ το επόμενο στάδιο, αν υποτεθεί ότι υπάρχουν στάδια στη ζωή των κοινωνιών και κάποιου τύπου κλιμακωτή εξέλιξη. Αναβλήθηκε η άφιξη του Δημιουργού και έκτοτε διαρκώς αναβάλλεται. Την εμποδίζει η ποικιλία των ασχολιών μέσα στην οποία διακρίνεται εύκολα ο πραγματικός κοινός τους παρανομαστής, η ατσάλινη ρουτίνα των επισκευών που γίνονται συνεχώς σε όλους τους μοχλούς της παραγωγής, της διοίκησης, της εκπαίδευσης. Μικροδιορθώσεις, μικροσυγκολλήσεις, μια ακατάπαυστη άσκηση μικροπρακτικής και μικροπολιτικής καθιερώνουν ένα καθεστώς το πρώτο θύμα του οποίου είναι το ίδιο το κίνητρο για διάκριση, η επιθυμία των πιο ανήσυχων ατόμων να αναδειχθούν με βάση τα ξεχωριστά πεπραγμένα τους, τα βαθιά αποτυπώματα που θα 'θελαν να αφήσουν στον κόσμο. Εξαιτίας του εφήμερου που κυριαρχεί, τα ίχνη αυτά δεν μπορεί πλέον να είναι παρά ασήμαντα, γδαρσίματα πάνω στα πράγματα, στην επιφάνειά τους, που με τη γυαλάδα της τη μια ερεθίζει την άλλη απελπίζει. Σβήνουν γρήγορα τα σημάδια, χάνονται. Διαπιστώνοντάς το αυτό οι φιλόδοξοι γίνονται ματαιόδοξοι που απλώς εξάπτονται, φλυαρούν και πίσω από την γκρίνια τους τεμαχίζουν ακόμη πιο πολύ τις δραστηριότητές τους, μήπως κάποια απ'αυτές σταθεί πιο τυχερή. Αναγκαστικά, έπειτα απ' όλα αυτά, η άλλη διαδικασία, η τόσο διαφορετική και αναγκαία συγκέντρωση δυνάμεων, καθυστερεί. Την ανακόπτει διαρκώς ο θόρυβος από τα τρεχαλητά της ανυπομονησίας, της προχειρότητας που βιάζεται να επαναλάβει τον εαυτό της. Και όσο περνάει ο καιρός, τόσο πιο δύσκολο γίνεται ν' αρχίσει στην Ελλάδα το μεθοδικό έργο των ανθρώπων που την πόρτα τους δεν την χτυπά αλαφιασμένα κάθε λίγο ο χρόνος και η δουλειά τους συνεχίζεται με σχέδιο και μ'ένα ρυθμό που απορροφά σταδιακά τις δυσαρέσκειες και τις θλίψεις, όλους τους κραδασμούς της προσωρινότητας. Κατά τις ενδείξεις, ανάδοχοι ενός τέτοιου δημόσιου έργου θ'αργήσουν ακόμη να εμφανιστούν».
Το απόσπασμα αυτό αποτελεί, κατά την άποψή μου, ένα από τα σημαντικότερα πρόσφατα κείμενα που συμπυκνώνουν με εξαιρετικό τρόπο την πορεία διαμόρφωσης της ελληνικής κοινωνίας στα πλαίσια του νέου ανεξάρτητου ελληνικού κράτους. Πρόκειται για το τελευταίο μέρος του επιλόγου της μελέτης του Βασ. Καραποστόλη «Διχασμός και Εξιλέωση. Περί πολιτικής ηθικής των Ελλήνων» (εκδ. Πατάκη, 2010) και παρότι δεν κάνει σαφή αναφορά στην μεταπολιτευτική ελληνική κοινωνία, η περιγραφή περιλαμβάνει ακριβώς τα στοιχεία που την διαμόρφωσαν και την οδήγησαν από την μεγάλη εθνική κρίση του 1974 στη νέα επίσης μεγάλη, εθνική κρίση του 2014. Σαράντα ολόκληρα χρόνια. Τι διδαχτήκαμε; Πως διαχειριστήκαμε την ιστορία μας; Τι θεσμούς διαμορφώσαμε; Πως θελήσαμε να λειτουργήσουν οι θεσμοί αυτοί; Υπάρχουν σήμερα οι ενδείξεις πως διαμορφώνουμε μια άλλη πολιτική πραγματικότητα που θα λαμβάνει υπόψη τα στοιχεία που μας οδήγησαν σε μια νέα εθνική καταστροφή;
Για την Ιστορία...
Απρίλιος 1967. Ψυχρός Πόλεμος. Η χούντα των συνταγματαρχών στην Αθήνα επιβάλει μια στυγνή δικτατορία φυλακίζοντας και εξορίζοντας ακόμη και τους πολιτικούς της δεξιάς, ενώ χιλιάδες άλλοι κυρίως στελέχη της αριστεράς, βρίσκονται υπό διωγμό ή πέφτουν στα χέρια των ψυχασθενών βασανιστών της Ασφάλειας και της ΕΣΑ. Μερικοί επαναλαμβάνουν ακόμη και σήμερα πως ναι μεν καταλύθηκαν οι δημοκρατικοί θεσμοί και η ελευθερία των πολιτών «μπήκε στο ψυγείο», αλλά η περίοδος της χούντας ήταν μια αναγεννησιακή περίοδος για την οικονομία της χώρας. Πράγματι, μπορεί στην χουντική επταετία να επιταχύνθηκε και να ολοκληρώθηκε ο εξηλεκτρισμός της χώρας και οι διαδικασίες εκβιομηχάνισης να κινήθηκαν σε πολύ γρήγορους ρυθμούς σε σχέση με τα προηγούμενα χρόνια, ταυτόχρονα όμως αυξήθηκε και η εξωτερική χρέωση της χώρας που από 32,6 (εκ.δολ) το πρώτο εξάμηνο του 1968, έφτασε στα 210,1 (εκ.δολ) το 19721. Μακροπρόθεσμα ο δανεισμός αυτός (κυρίως για στρατιωτικές δαπάνες) θα έβαζε τη χώρα σε ένα φαύλο κύκλο που δύσκολα θα μπορούσε να ξεπεράσει. Παράλληλα η στρατοκρατική εξουσία παρήγαγε συχνά οικονομικά σκάνδαλα όπως τα «σάπια κρέατα της Αργεντινής» του Μπαλόπουλου, οι ατασθαλίες Λαδά με τον αθλητισμό, κ.α. Παρόλα αυτά η χούντα κατάφερε από τη μια να διασφαλίσει τη συνέχεια του αντικομμουνιστικού μετεμφυλιακού κράτους και από την άλλη να δομήσει ένα φιλολαϊκό πρόσωπο που αδρανοποιούσε ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού από πιθανές πολιτικές διεκδικήσεις.
«Η αντιμετώπιση της φτώχειας», γράφει ο Κ. Κωστής2, «αποτέλεσε θεμελιώδες χαρακτηριστικό του αντικομμουνιστικού κράτους και συστατικό στοιχείο της ίδιας της ύπαρξής του: η φτώχεια και η κοινωνική ανισότητα δεν μπορούν παρά να θεωρηθούν γενεσιουργά αίτια των κοινωνικών εντάσεων και, επομένως, η καταπολέμησή τους δεν μπορούσε να πραγματοποιηθεί παρά μόνο μέσω της αύξησης των εισοδημάτων. Μια λογική καθ'όλα ταιριαστή με εκείνην του σχεδίου Μάρσαλ που ήθελε ως πιο αποτελεσματική μέθοδο για την καταπολέμηση του κομμουνισμού την ανάπτυξη της καταναλωτικής κοινωνίας. Στη λογική αυτή, η ελληνική κοινωνία και οικονομία μετασχηματίζονται με ταχύτατους ρυθμούς ακολουθώντας πιστά τα ευρωπαϊκά πρότυπα, προς τα οποία άλλωστε η Ελλάδα επιδιώκει να ενσωματωθεί και θεσμικά μέσω της Συμφωνίας Σύνδεσης με την Ε.Ο.Κ».
Η εξέγερση της Νομικής και του Πολυτεχνείου (Νοέμβριος 1973), θα εκφράσει τον αγώνα των πιο προοδευτικών στρωμάτων της κοινωνίας και κυρίως των νέων για την αποκατάσταση των δημοκρατικών θεσμών. Όμως η στιγμή της κατάρρευσης στάθηκε οδυνηρή εξαιτίας μιας αξεπέραστης ακόμη εθνικής καταστροφής: της διχοτόμησης της Κύπρου από τους Τούρκους. Ολοκληρώνοντας την προδοτική της επταετία με τη «φωτισμένη» καθοδήγηση του Ιωαννίδη, ενός άλλου ψυχασθενούς που είχε προηγουμένως εκδιώξει τον Παπαδόπουλο με νέο πραξικόπημα, οργανώνει στις 15 Ιουλίου 1974 στρατιωτικό πραξικόπημα κατά του Μακαρίου και επιδιώκει να δημιουργήσει τετελεσμένα με τον Ν.Σαμψών3. Με άλλα λόγια, μια χούφτα πατριδοκάπηλες μαριονέτες θέλησαν με εγκληματική βία να σκοτώσουν αυτόν που η πλειοψηφία των Ελληνοκυπρίων θεωρούσε Εθνικό Ηγέτη και δημιούργησαν τη μεγαλύτερη εθνική καταστροφή που γνώρισε η χώρα μετά τον πόλεμο. Η αποχώρηση του ελληνικού στρατού (της ελληνικής «μεραρχίας») από την Κύπρο, το Νοέμβριο του 1967, ήταν το πρώτο βήμα στα εγκληματικά σχέδια των της ελλαδικής χούντας κατά του Μακαρίου και της Κύπρου. Για τους Τούρκους η ευκαιρία είναι χρυσή. Νωρίς το πρωί της 20 Ιουλίου 1974 ο τουρκικός στρατός εισβάλει στην Κύπρο σχεδόν ανενόχλητος. Παρά τις ηρωικές προσπάθειες των ελληνικών στρατιωτικών τμημάτων ο «Αττίλας 1» πέτυχε το στόχο του και άνοιξε το δρόμο, στις 14 Αυγούστου 1974, για το δεύτερο γύρο της τουρκικής εισβολής γνωστό ως «Αττίλα 2». Η Ελλάδα αποχωρεί από το στρατιωτικό σκέλος του ΝΑΤΟ, αλλά ο σκοπός της τουρκικής εισβολής επιτυγχάνεται: η μισή Κύπρος, η πιο παραγωγική και πλούσια, είχε πέσει στα χέρια των Τούρκων και οι στρατοκρατικές μαριονέτες Ιωαννίδης και Σαμψών εγκατέλειπαν την εξουσία και την πατρίδα αιματοβαμμένη σε μια τεράστια εθνική κρίση. Παιδιά τότε είχαμε ζήσει από κοντά την τραγική κωμωδία της επιστράτευσης. Οι πατεράδες μας, οι θείοι μας, οι οικογενειακοί μας φίλοι να ψάχνουν να βρούνε τις μονάδες τους που ήταν... άφαντες! Να τριγυρνάνε άσκοπα σε διάφορες πόλεις, να μη γνωρίζει κανείς να τους πει τι πρέπει να κάνουν και την ίδια στιγμή το 40% των Eελληνοκυπρίων να παίρνει το δρόμο της προσφυγιάς και η Αμμόχωστος να γίνεται πόλη-φάντασμα από διεθνές επιστημονικό και τουριστικό κέντρο που ήταν λίγες μόνο μέρες πριν. Οι χουντικοί ήταν το ίδιο άφαντοι. Δεχτήκαμε όλοι τότε να φιλοξενήσουμε στα σπίτια μας ξεριζωμένους Κυπρίους. Η κατάσταση ήταν απελπιστική γι'αυτούς, χαώδης για μας.
Ο Κωνσταντίνος Καραμανλής το είχε εκφράσει με τον καλύτερο τρόπο πριν φτάσει στην Αθήνα: «Αυτήν την στιγμήν αισθάνομαι το χρέος να απευθύνω έκκλησιν πατριωτισμού και σωφροσύνης. Δεν γνωρίζω όμως προς ποιον να αποταθώ, δεδομένου ότι στην Ελλάδα υπάρχει το πρωτοφανές καθεστώς της Αφανούς Αρχής». Τα υπόλοιπα είναι επίσης λίγο-πολύ γνωστά. Με την έλευση του Κ.Καραμανλή αρχίζει τυπικά και ουσιαστικά και για πρώτη φορά στην μεταπολεμική ιστορία της χώρας η οργάνωση μιας αστικής δημοκρατίας κατά τα δυτικά πρότυπα. Το ΚΚΕ βγαίνει από την παρανομία, η Αριστερά εκφράζεται ελεύθερα και τα δημοκρατικά δικαιώματα αποκαθίστανται πλήρως ενώ, παρά την τεράστια εθνική κρίση, ο Κ. Καραμανλής καταφέρνει το μεγαλύτερο έργο της πολιτικής του παρουσίας και το πιο σημαντικό της μεταπολίτευσης: την είσοδο της χώρας στην ΕΟΚ.
Η εποχή των προσδοκιών
Η μεταπολίτευση του '74 ελευθέρωσε τις ζωντανές δυνάμεις της χώρας και δημιούργησε, παρά την τραγική κατάσταση, μια μεγάλη ελπίδα σε όλους για τη νέα αναγεννησιακή πορεία της Ελλάδας και του λαού της. Οι μεγάλες συναυλίες του Θεοδωράκη, του Ξαρχάκου, του Μαρκόπουλου, του Λεοντή και άλλων μεγάλων συνθετών έφερναν ξανά τους πολίτες πλάι-πλάι και ανανέωναν την καλλιτεχνική δημιουργία σε όλα τα επίπεδα. Ο ενθουσιασμός των νέων διάχυτος στην καθημερινότητα δημιουργούσε με τη σειρά του ένα νέο πεδίο δημόσιου διαλόγου και παραγωγικής ενεργητικότητας. Όμως, τα πιο καθοριστικά στοιχεία για τη νέα πορεία που άρχιζε, ήταν η συμμετοχή της χώρας στους ευρωπαϊκούς θεσμούς και η οργάνωση σε μια νέα αστική δημοκρατική λογική των πολιτικών και κοινωνικών θεσμών της χώρας. Η Ελλάδα απομακρυνόταν για πάντα από την ομάδα «των στρατοκρατικά διοικούμενων χωρών» και οι δημοκρατικοί της θεσμοί εξελίσσονταν κατά τρόπο που να την διαφοροποιούν σαφέστατα από τις υπόλοιπες χώρες της περιοχής όπως η Τουρκία, οι Βαλκανικές χώρες και πολλές Μεσογειακές χώρες. Η χώρα φαινόταν να βρίσκει σταδιακά έναν σταθερό οικονομικό παλμό, παρότι το εξωτερικό χρέος συνέχιζε την ανοδική του πορεία και ο κρατισμός με τις πρώτες κρατικοποιήσεις (π.χ Ολυμπιακή) έδειχνε να απειλεί τις θετικές προοπτικές και τις προσδοκίες για μια καλύτερη οικονομική οργάνωση. Τα οικονομικά οφέλη εξάλλου από την είσοδο της χώρας στην ΕΟΚ δεν θα αργούσαν να εμφανιστούν και τα κονδύλια από τα διάφορα προγράμματα σταθεροποίησης και οικονομικής ανάπτυξης (ΜΟΠ, «Πακέτα Ντελόρ», κλπ), δημιουργούσαν νέες προσδοκίες για ένα καλύτερο μέλλον και για θετικές προοπτικές. Η πρόσβαση στα πολιτισμικά αγαθά και ιδιαίτερα στους εκπαιδευτικούς μηχανισμούς έμπαινε σε μια νέα δημοκρατική βάση με ευοίωνες προοπτικές. Το αστέρι της χώρας έλαμπε παντού στο εξωτερικό και οι δεκάδες συναυλίες, κυρίως του Μ.Θεοδωράκη, επιβεβαίωναν τον θαυμασμό και την αγάπη για μια απελευθερωμένη Ελλάδα κοιτίδα του δυτικού πολιτισμού. Ο Οδ. Ελύτης θα χάριζε στη χώρα και το λαό της τη μεγαλύτερη διάκριση που θα μπορούσε να διεκδικήσει για την χιλιόχρονη δημιουργική πορεία της στον πολιτισμό: ένα Νόμπελ για την ποίηση του Ελύτη, μια περίοπτη θέση της Ελλάδας στα Γράμματα και τις Τέχνες. Εκατοντάδες ξένοι συγγραφείς με λογοτεχνικά έργα και επιστημονικές έρευνες στη Φιλοσοφία, την Αρχαιολογία, το Δίκαιο, κ.ά., έδιναν στην Ελλάδα μια πρωτόγνωρη αίγλη.
Κι όμως! Το τραγικό αποτέλεσμα μιας χώρας που έχει, σαράντα χρόνια μετά, καταρρεύσει οικονομικά, πολιτικά και πολιτισμικά, δείχνει το πόσο απελπιστικά διαψεύστηκαν οι προσδοκίες μας και πόσο ανίκανοι ήταν όλοι εκείνοι που από θέσεις ευθύνης προσπάθησαν να διαχειριστούν την ελληνική αίγλη. Ο μικροαστισμός θα αποτελούσε τον κύριο μηχανισμό ενός πολιτικού λαϊκισμού που θα τα ανέτρεπε όλα. Η χώρα θα έπαυε να δημιουργεί πολιτισμό και η παραγωγικότητά της θα είχε μια τραγική εξειδίκευση στον κομματισμό και την αναξιοκρατία. Η πολιτική παρήγαγε Τσοχατζόπουλους στο κράτος και Παπαγεωργόπουλους στην Τοπική Αυτοδιοίκηση. Η οικονομία Κοσκωτάδες και Ψωμιάδηδες, ενώ η τριτοβάθμια κυρίως εκπαίδευση με διάφορους Μεταξόπουλους θα ανακάλυπτε την κότα που κάνει το χρυσό αυγό: τα ευρωπαϊκά κονδύλια για την έρευνα.
Ελληνικό πολιτικό παράδοξο και Λαϊκισμός
Πέρασαν 30 σχεδόν χρόνια από την ιστορική προτροπή του Γεωρ. Ράλλη στην κεντρική προεκλογική εκδήλωση της ΝΔ στην πλατεία Συντάγματος: «Δεν θέλω ου». Ήταν η τελευταία προσπάθεια για μια αστικο-δημοκρατική θεώρηση της πολιτικής από την πλευρά των διορατικών συντηρητικών πολιτικών. Πέρασαν επίσης 32 χρόνια από την ημέρα που ο αείμνηστος Σάκης Καράγιωργας4 περιέγραφε σε συνέντευξή του την εξέλιξη του πολιτικού σκηνικού στη χώρα. Η ενδυνάμωση του πολιτικού λαϊκισμού θα αποτελούσε το βασικότερο ανάχωμα στον πολιτικό εκσυγχρονισμό της χώρας. Η πολιτική πατρωνεία όχι μόνο δεν υποχώρησε αλλά εξελίχθηκε σε μέσα και σε ένταση πολύ πιο ενεργά απ'ότι πριν τη δικτατορία. Οι πελατειακές σχέσεις αναδείχθηκαν στο κατ'εξοχήν μέσο ελέγχου των πολιτών. Το κράτος και οι μηχανισμοί του έμπαιναν στην υπηρεσία ενός οικονομικο-κοινωνικού μοντέλου που από τη μια καθιστούσε το καθιστούσαν κυρίαρχο ως προς τη «διανομή» προνομίων και θέσεων εργασίας και από την άλλη, αποκτούσε έναν πλήρως απορυθμιστικό ρόλο στο επίπεδο των οικονομικών, εργασιακών και κοινωνικών σχέσεων που μεσοπρόθεσμα θα δημιουργούσε ανακυκλούμενες κρίσεις και σκάνδαλα5. Στο επίπεδο αυτό ο παπανδρεϊκός λαϊκισμός διαπότισε το σύνολο των πολιτικών δυνάμεων ιδεολογικά και πρακτικά. Ακόμη και η αριστερά, ιδαίτερα η λεγόμενη «ανανεωτική», που είχε ένα σαφές προβάδισμα στο επίπεδο των αναλυτικών επεξεργασιών, δεν κατάφερε ουσιαστικά να ξεφύγει από την πολιτική κουλτούρα6 που επιβαλλόταν στους πολίτες και να αντιτάξει ένα άλλο δημοκρατικό μοντέλο κοινωνικής οργάνωσης, ενώ είχε τη δυνατότητα και τους ανθρώπους για να το κάνει.
Έτσι, ενώ πλέον καμία αμφισβήτηση δεν μπορούσε να εκφραστεί για τη σημασία των δημοκρατικών θεσμών, ουσιαστικά η λειτουργία τους υποβαθμίστηκε κάτω από την πίεση που ασκούσαν οι κομματικοί μηχανισμοί στην οικονομική και πολιτική ζωή της χώρας. Δεν είναι τυχαίο πως οι εκπαιδευτικοί μηχανισμοί αποτέλεσαν τον κύριο μηχανισμό αυτής της υποβάθμισης. Είναι επίσης σημαντικό να δει κανείς τι γραφόταν την εποχή εκείνη για τα θέματα αυτά και να τα συγκρίνει ή να τα εντάξει σε αναλύσεις για όσα ζούμε σήμερα. Για παράδειγμα, ο Μάριος Νικολινάκος έγραφε το 19757 θέτοντας ήδη γνωστά και, δυστυχώς, επαναλαμβανόμενα ερωτήματα για το ρόλο των διανοουμένων και της αριστεράς : «Η αθλιότητα της παιδείας οδηγεί στην υπερπαραγωγή αποφοίτων γυμνασίου και πανεπιστημίου (δικηγόρων, θεολόγων, φυσικών, φιλολόγων, αρχιτεκτόνων, κτλ) κι επομένως σ'ένα ακαδημαϊκό προλεταριάτο. Το τμήμα του πληθυσμού που θα εκτελεί εξαρτημένη εργασία θ'αυξηθεί. Στην Ελλάδα οι καπιταλιστικές συνθήκες αναπτύσσονται πολύ γρήγορα. Σε τούτη τη φάση, που ωστόσο θα κρατήσει μερικά χρόνια, οι αντιφάσεις του στσυτήματος θα παρουσιάζονται συχνά σε οξεία μορφή, και τόσο στην οικονομία όσο και στο κοινωνικό επίπεδο θα παρουσιαστούν κρίσεις που θα συγκλονίσουν το σύστημα».
Από τον «εκδημοκρατισμό της παιδείας» στο «όχι στην εντατικοποίηση» και από το «κάτσε καλά Γεράσιμε» στο «κάθε πόλη και σχολή, κάθε χωριό και τμήμα», το εκπαιδευτικό μας σύστημα υποβαθμιζόταν σταθερά για τη μεγάλη πλειοψηφία του πληθυσμού, κατασκευάζοντας τύπους αντιδημοκρατικών και ανελεύθερων συμπεριφορών, δίνοντας παράλληλα την ψευδαίσθηση ότι το σύστημα είναι ανοικτό στην κοινωνία.
«Οι ηπιότεροι που γνώρισα έπαιζαν μια μέρα ποδόσφαιρο στην αυλή πλάι στο ισόγειο αμφιθέατρο όπου έκανα μάθημα. Διαμαρτυρήθηκα και τους προσκάλεσα να έλθουν στο μάθημα να ξεκουραστούν. Μπήκαν στο αμφιθέατρο παίζοντας μπάλα ομαδόν. Εκεί σταμάτησαν και συνεχίσαμε συγκρίνοντας το ατελές Κράτος Δικαίου με την τέλεια Αναρχία. Σε άλλη περίσταση, γνώρισα και τους σκληρότερους. Έρχονταν καμιά φορά στο μάθημα και δεν πολυμιλούσαν, ώσπου μια μέρα ο διάλογος κράτησε πολύ. Όταν επέμεινα λίγο νευριασμένος ότι προτιμούσα μαζί με πολλούς άλλους την ουτοπία της τέλειας Δημοκρατίας από την αναρχική ουτοπία, ένας φώναξε ότι γι'αυτό ακριβώς θα μας κρεμούσαν όλους μόλις επικρατούσε η επανάσταση. Η αλήθεια είναι ότι το είπε γελώντας και το άκουσα χαμογελώντας και χωρίς καμιά συγκατάβαση»8.
Το πόσο έχουν επηρεάσει σήμερα οι απόψεις και οι συμπεριφορές αυτές το βλέπουμε στην καθημερινότητα των κοινωνικών διεκδικήσεων και στους τρόπους με τους οποίους εκφράζεται μια υποτιθέμενη προοδευτική σκέψη. Ανάμεσα στην αμάθεια και την ημιμάθεια, κολλημένοι ακόμη στις φυλλάδες της μεταδικτατορικής περιόδου, αναμασώντας τα «τσιτάτα» των κλασικών, αγνοούν πως πίσω από όλα αυτά, οι κυρίαρχες πολιτικές δυνάμεις διαμόρφωσαν το σημερινό ολιγαρχικό σκηνικό. Πλήρως επιφανειακή γνωσιακά εκπαίδευση (δεν τίθεται καν ζήτημα «παιδείας»), υπερπαραγωγή υποβαθμισμένων πτυχίων κάθε είδους, αδυναμία κατανόησης των ζητημάτων της καθημερινότητας και δυσκολία διαμόρφωσης μιας νέας ηγετικής ομάδας που θα οδηγήσει στην επανεξέταση όλων αυτών των ζητημάτων, διαμορφώνοντας στους πολίτες συνείδηση κοινωνικής συμβίωσης και πολιτικής διαχείρισής της. Ο πολιτικός λαϊκισμός εξακολουθεί σήμερα με την ίδια δυναμική, να διαμορφώνει την κοινωνική και πολιτική πραγματικότητα στη χώρα μας. Με ελάχιστες φωτεινές εξαιρέσεις που επιβεβαιώνουν τον κανόνα : χαμηλής ποιότητας εκπαίδευσης, χαμηλής ποιότητας εκπαιδευτικό αντίκρισμα (πτυχίο) σε μια αγορά εργασίας διαλυμένη, εθισμός σε ένα χαμηλής ποιότητας πολιτικό προσωπικό και στελεχιακό δυναμικό των κρατικών υπηρεσιών επομένως και εκτεταμένη υποβάθμιση του Κράτους Δικαίου. Αυτό είναι το τρίπτυχο που επέβαλε ο κυρίαρχος πολιτικός λαϊκισμός και με το οποίο πορευόμαστε ακόμη και σήμερα.
«Αυτή η κατάσταση σημαίνει ότι μια αποφασιστική μεταρρύθμιση στην Ελλάδα», σημειώνουν οι Μιχάλης Μητσόπουλος και Θοδωρής Πελαγίδης9, «η οποία αναπόφευκτα θα περιλάμβανε την ενίσχυση του κράτους δικαίου, θα μεταφραζόταν σε πολύ απτές μικρές καθημερινές απώλειες σχεδόν για όλους τους Έλληνες. Αυτές οι απώλειες θα συμβούν μέσα σε ένα πλαίσιο στο οποίο η ιδέα της «ελευθερίας» έχει αποτελέσει αντικείμενο εκτεταμένης ρητορείας και κατάχρησης, με την έννοια που περιγράφεται από τον Hayek (1960). Αυτή η ρητορεία απορρίπτει κάθε «κράτος δικαίου», θεωρώντας ότι αποτελεί περιορισμό στην ελευθερία του ατόμου να «κάνει ό,τι θέλει».
Την ανάγκη οι ζωντανές και προοδευτικές δυνάμεις αυτού του τόπου να επανεξετάσουν «εκ θεμελίων» το μεταπολιτευτικό πολιτικό, κοινωνικό και οικονομικό σύστημα, χρειάζεται να γίνει άμεσα κατανοητή και να αρχίσει ένας σοβαρός και ουσιαστικός διάλογος. Δεν φαίνεται, για την ώρα, να την συμμερίζονται όσοι επαγγέλλονται κοινωνικές αλλαγές. Η «αλλαγή» επαναλαμβάνεται και σήμερα με το ίδιο περιεχόμενο του παπανδρεϊκού λαϊκισμού. Όμως οι ευνοϊκές ιστορικές συγκυρίες που φέρνουν στο προσκήνιο της Ιστορίας τις δυνάμεις αυτές δεν επαναλαμβάνονται! Τουλάχιστον στους ρυθμούς που θα... μας βόλευαν.
[1]Τράπεζα της Ελλάδος. Μηνιαίο Στατιστικό Δελτίο, Μάρτιος 1972, Εξωτερικός δανεισμός 1968-72, σ. 65.
[2]Τα κακομαθημένα παιδιά της Ιστορίας. Η διαμόρφωση του νεοελληνικού κράτους. 18ος-21ος αιώνας, εκδ. Πόλις, Αθήνα, 2013, σ. 785.
[3]Και οι ίδιοι οι χουντικοί τον αποκαλούν «τρελό».
[4]Παραθέτω τη συγκεκριμένη συνέντευξη ξεχωριστά από το κείμενο.
[5]Για να θυμηθούμε λίγο τις μεγάλες στιγμές που γνώρισε ο εκσυγχρονισμός της χώρας : «Η παρακμή ήταν πια εμφανής. Η κυβέρνηση καιο Ανδρέας Παπανδρέου είχαν εισέλθει στον αστερισμό των σκανδάλων και της μεγάλης αμφισβήτησης. Ο Κοσκωτάς μονοπωλούσε την επικαιρότητα, οι απάτες του συγκλόνιζαν το πανελλήνιο και το όλο θέμα επιδρούσε καταλυτικά στο κλίμα της εποχής. Είχε προηγηθεί, στις αρχές Νοεμβρίου του 1986, η προσπάθειά του να εξαγοράσει και την Τράπεζα Κεντρικής Ελλάδος, ερεθίζοντας κυρίως τις παλαιές δυνάμεις στο χώρο του Τύπου, οι οποίες ήταν πάντα επιφυλακτικές απέναντί του» (Αντώνης Καρακούσης, Μετέωρη χώρα. Από την κοινωνία της ανάγκης στην κοινωνία της επιθυμίας. 1975-2005., εκδ. Εστίας, Αθήνα, 2006, σ.79).
[6]Ο καθηγητής Πάνος Καζάκος σημειώνει πως το πρόβλημα δεν πηγάζει μόνο από τα πρόσωπα αλλά είναι κυρίως πρόβλημα θεσμών και αξιών. Οι παραδοσιακές πελατειακές πρακτικές «συνιστούν θεμελιώδες χαρακτηριστικό της πολιτικής κουλτούρας» που συνδυάζονται με «ασθενείς τυπικούς θεσμούς διακυβέρνησης». Είναι επίσης σημαντική η διαπίστωσή του για τις «επικρατούσες αντιφιλελεύθερες ιδέες. Το πελατειακό σύστημα συνυφαίνεται με μια διάχυτη δυσπιστία έναντι της αγοράς και του ανταγωνισμού (anti-marketbias)», «Καθεστωτική» αλλαγή και ανάπτυξη στον αστερισμό των (παλαιών και μελλοντικών) «Μνημονίων», Νέα Εστία, τ.1861, Μάρτιος 2014, 89-107 (92).
[7]Αντίσταση και αντιπολίτευση. 1967-1975, εκδ. Ολκός, Αθήνα, 1975, σ. 206.
[8]Γ.Β.Δερτιλής, Συνειρμοί, μαρτυρίες, μυθιστορίες, εκδ. Πόλις, Αθήνα, 2013, σ. 315.
[9] Κατανοώντας την κρίση στην Ελλάδα, εκδ. Ψυχογιός, Αθήνα, 2012, σ.54
Φωτογραφίες:
1. Από το βιβλίο του Μποστ «Σκίτσα 73-74», εκδ. Gutember
2. Από την δίκη των χουντικών. Ο Γ.Παπαδόπουλος κατηγορούμενος
3. Από το βιβλίο του Άρη Παπάνθιμου, «Αυριανισμός. Το σημερινό πρόσωπο του φασισμού», εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα, 1989.
4. Από την επιφυλλίδα του Στ. Κασιμάτη, εφ. Καθημερινή, 13-7-2014.
Η συνέντευξη του Σάκη Καράγιωργα
(Πριν 32 χρόνια ένας από τους μεγάλους διανοητές και αγωνιστές κατά της δικτατορίας, ένας εξέχων πανεπιστημιακός δάσκαλος, ο Διονύσης Καράγιωργας (περισσότερο γνωστός ως Σάκης Καράγιωργας), έδινε μια προφητική συνέντευξη στην εφημερίδα «ΑΥΓΗ» της 13-12-1981, δύο ακριβώς μήνες μετά την εκλογική νίκη του ΠΑΣΟΚ της 18ης Οκτωβρίου 1981. Πολλά από τα σημεία της συνέντευξης μπορούν να θεωρηθούν ως σημαντικά για να κατανοήσει κανείς τι απέγιναν όλες αυτές οι εξαγγελίες, που κατέληξαν όλα αυτά τα συνθήματα, τι δημιούργησαν όλες αυτές οι επαναστατικές θεωρίες. Οι καταστάσεις άλλαξαν από τότε και οι σημερινές συγκυρίες είναι εντελώς διαφορετικές. Ένα στοιχείο παραμένει απαράλλαχτα το ίδιο: τότε, όπως και σήμερα, η λαϊκιστική «συμμετοχική δημοκρατία» διαμόρφωνε τις πολιτικές προϋποθέσεις για να εκδιωχθούν από τους κόλπους της και από τα πολιτικά κόμματα όσοι είχαν γνώμη και άποψη διαφορετική από εκείνη του Ηγέτη και των ηγετίσκων. Ο Σάκης Καράγιωργας ήταν ένας από αυτούς).
Γιώργος Κόνδης
ΠΑΣΟΚ: Εναλλαγή για εκσυγχρονισμό του καπιταλισμού
ΚΟΛΟΣΣΙΑΙΑΣ σημασίας, μπορώ να πω ιστορικής σημασίας γεγονός, ήταν το εκλογικό αποτέλεσμα της 18ης Οκτωβρίου. Βασικά όμως όχι όπως ερμηνεύουν τα αποτελέσματα τα δημοκρατικά κόμματα, ότι δηλαδή μετά την άνοδο του ΠΑΣΟΚ στην εξουσία διώχτηκε οριστικά η Δεξιά, κι έχουμε απαρχή σοσιαλιστικού μετασχηματισμού. Αυτά, ψυχρά θεωρώντας τα, είναι νομίζω μάλλον ευσεβείς πόθοι.
ΘΕΩΡΩ ότι η κολοσσιαία εξέλιξη – με ψυχρή εκτίμηση από τα δεδομένα – μπορεί να διαγραφεί ως εξής: Στον τόπο μας οι απηρχαιωμένες δομές της αστικής κοινωνίας (οικονομική, πολιτική, ιδεολογική) έχουν βάλει ανυπέρβλητους φραγμούς για την παραπέρα καπιταλιστική ανάπτυξη που θα οδηγούσε στην αστική ολοκλήρωση. Αυτό κυρίως γιατί η μονοκρατορία του κόμματος της Δεξιάς για σειρά ετών δεν επιδίωκε να δημιουργήσει αναγκαίες προϋποθέσεις εξέλιξης του καπιταλιστικού κοινωνικού σχηματισμού, ακουλουθώντας μια εκσυγχρονιστική πολιτική. Χρησιμοποίησε στυγνά τον καταπιεστικό μηχανισμό κι αυτό δε βγήκε πέρα. Και η πολιτική έκφραση θα έλεγα της αστικής τάξης (η Δεξιά) το συνειδητοποίησε. Όμως παρ’ όλες τις προσπάθειες για εκσυγχρονισμό των δομών που έκανε η «Νέα Δημοκρατία» - κυρίως μετά τη δικτατορία – είχε εγγενή αδυναμία να πραγματοποιήσει τις εκσυγχρονιστικές προθέσεις της.
ΤΑ ΒΑΣΙΚΑ κέντρα εξουσίας – και έξω από την Ελλάδα και μέσα στην Ελλάδα – οπωσδήποτε επιδίωκαν μιαν άλλη πολιτική διάρθρωση στον τόπο μας, η οποία θα αναλάμβανε την εκσυγχρονιστική διαδικασία που είπαμε πιο πάνω. Πολιτική οργάνωση του εξής τύπου : Δυο αστικά κόμματα που να έχουν βασικό στρατηγικό σκοπό τη διαχείριση της καπιταλιστικής ανάπτυξης και κυρίως τον εκσυγχρονισμό της ελληνικής αστικής κοινωνίας σ’ όλα της τα επίπεδα – οικονομικό, πολιτικό, ιδεολογικό – ώστε να εξασφαλίζονται οι αναγκαίες προϋποθέσεις για τη συνέχιση της καπιταλιστικής συσσώρευσης. Αυτά τα κόμματα θα εναλλάσσονταν στην εξουσία.
ΤΟ ΕΡΩΤΗΜΑ είναι, γιατί δυο κόμματα; Γιατί κάθε εκσυγχρονισμός έχει ένα κόστος που πέφτει στις πλάτες κάποιας κοινωνικής ομάδας και δω στην Ελλάδα η κοινωνική ομάδα που μοιραία θα πληρώνει το κόστος του εκσυγχρονισμού, θα είναι η μεταπρατική μερίδα της αστικής τάξης και κυρίως οι μικρομεσαίοι. Η κοινωνική δυσαρέσκεια που θα δημιουργείται στη μερίδα αυτή της αστικής τάξης από τον εκσυγχρονισμό θα απορροφάται μια από το ένα κόμμα και μια από το άλλο, ώστε να εξασφαλίζεται μακροχρόνια η κοινωνική γαλήνη και να συνεχίζεται ταυτόχρονα η διαδικασία του εκσυγχρονισμού. Εκτιμάω λοιπόν ότι πράγματι μ’ αυτές τις εκλογές, έγινε μια ιστορικής σημασίας αλλαγή στην πολιτική διάρθρωση του τόπου μας, όμοια μ’ εκείνη που άρχισε από πολύ παλιά και συνεχίζεται στους προηγμένους καπιταλιστικούς σχηματισμούς της Δύσης.
Η ΕΚΤΙΜΗΣΗ αυτή δεν πρέπει να δημιουργεί αισθήματα απαισιοδοξίας.
Π ρ ώ τ ο γιατί κάθε εκσυγχρονιστική αλλαγή δημιουργεί ανοίγματα – άλλοτε μικρά, άλλοτε μεγάλα – για εκδημοκρατισμό τόσο στην πολιτική οργάνωση του τόπου, αλλά κυρίως στα μαζικά κινήματα.
Δ ε ύ τ ε ρ ο γιατί αυτή η κυβέρνηση έχει εξαγγείλει τις προθέσεις της για μορφές δημοκρατικής οργάνωσης στο χώρο της παραγωγής που ξεπερνούν μέχρι ένα βαθμό τα γνωστά πρότυπα των άλλων καπιταλιστικών σχηματισμών. Αναφέρω για παράδειγμα την εξαγγελία για κοινωνικοποίηση μεγάλων επιχειρηματικών μονάδων. Μέσα στα πλαίσια εκσυγχρονισμού της αστικής κοινωνίας μπορεί να ενταχθούν και άλλες μεταρρυθμίσεις που εξήγγειλε η κυβέρνηση, όπως η διοικητική αποκέντρωση και η αυτονομία της τοπικής διοίκησης, η θέσπιση ολοκληρωμένων αγροτικών συνεταιρισμών, η κατάργηση της έδρας και η θέσπιση του τμήματος στο Πανεπιστήμιο, ο εκδημοκρατισμός του εργατικού συνδικαλισμού, ο χωρισμός της Εκκλησίας από το κράτος, η θέσπιση του πολιτικού γάμου, κλπ. Αλλά αυτές οι μεταρρυθμίσεις είναι απόλυτα αναγκαίες για την αποτελεσματική λειτουργία της αστικής κοινωνίας και στις προηγμένες καπιταλιστικές κοινωνίες έχουν γίνει από παλιά.
Τ ρ ί τ ο. Ένα άλλο θετικό σημείο είναι ότι αυτή η κυβέρνηση φαίνεται ότι είναι σκληρός διαπραγματευτής για τα εθνικά μας θέματα στο διεθνή χώρο. Αλλά δεν θα πρέπει να έχουμε τις αυταπάτες που δημιούργησαν οι προεκλογικές εξαγγελίες του ΠΑΣΟΚ ότι η κυβέρνηση θα βγάλει τη χώρα από το ΝΑΤΟ και την ΕΟΚ. Και ότι θα διώξει τις αμερικανικές βάσεις.
ΣΚΟΝΤΑΦΤΕΙ όμως – όπως πιστεύω – η εκσυγχρονιστική πολιτική του ΠΑΣΟΚ, στο ότι η οικονομία μας μαστίζεται από μια μορφή διαρθρωτικής κρίσης, το στασιμοπληθωρισμό. Και η σημερινή κυβέρνηση θα συνεχίσει – όπως και η προηγούμενη – να ταλανίζεται ανάμεσα στον πληθωρισμό και στην ανεργία και να εξαγγέλλει ή να παίρνει μέτρα αντιφατικά. Θα αναφέρω δυο παραδείγματα. Αν η κυβέρνηση για να περιορίσει τον πληθωρισμό που προκαλούν οι υπέρογκες δημόσιες δαπάνες, επιχειρήσει, όπως λέει, ορθολογική οργάνωση της δημόσιας διοίκησης με εισαγωγή ηλεκτρονικών υπολογιστών, το δημόσιο θα σταματήσει να απορροφά, όπως μέχρι τώρα, εργατικά χέρια που η ιδιωτική οικονομία – λόγω της κρίσης της – δεν μπορεί να απασχολήσει. Θα αυξηθεί έτσι η ανεργία. Και η κοινωνική δυσαρέσκεια. Επίσης για να αυξήσει την παραγωγικότητα της οικονομίας, αν η κυβέρνηση αποπειραθεί να περιορίσει τις μεταπρατικές δραστηριότητες των μικρομεσαίων, που αποτελούν σοβαρή πηγή πληθωρισμού, πάλι θα προκαλέσει ανεργία και έντονη κοινωνική δυσαρέσκεια αυτής της μερίδας της αστικής τάξης.
ΟΛΟΚΛΗΡΗ όμως η εκσυγχρονιστική προσπάθεια του ΠΑΣΟΚ δεν φαίνεται ότι μπορεί εύκολα να υλοποιηθεί αφού το κόμμα δεν κατόρθωσε – γιατί δεν ενδιαφέρθηκε – να δημιουργήσει το μίνιμουμ των στελεχών σ’ όλα τα επίπεδα (κατώτερα, μεσαία και ανώτερα) ώστε να πάρουν στις πλάτες τους αυτό το έργο. Και μην ξεχνάμε ότι ο κρατικός μηχανισμός βρίσκεται στα χέρια της γραφειοκρατίας που είναι εμποτισμένη με τη στείρα ιδεολογία της Δεξιάς.
ΣΗΜΑΝΤΙΚΗ, όπως είπα και προηγούμενα, θεωρώ την εξαγγελία της κυβέρνησης για κοινωνικοποίηση μεγάλων επιχειρηματικών μονάδων. Όμως θα πρέπει να τονιστεί ότι δεν έχει ξεκαθαριστεί απόλυτα από την κυβέρνηση το ουσιαστικό περιεχόμενο της κοινωνικοποίησης. Αν η κοινωνικοποίηση έχει την έννοια της τυπικής συμμετοχής των εργατών στα κέντρα λήψης αποφάσεων, ενδεχομένως να οδηγήσει σε συνυπευθυνότητα της εργατικής τάξης, σε αποφάσεις που απλώς εξυπηρετούν τα συμφέροντα άλλων κοινωνικών τάξεων και ομάδων. Και να τους δένουν τα χέρια για διεκδικητικούς αγώνες.
ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΗ θα είναι η κοινωνικοποίηση αν οι εργάτες και γενικά οι εργαζόμενοι θα συμμετέχουν ουσιαστικά (με πλειοψηφία) στις αποφάσεις που αφορούν κυρίως δυο ζητήματα:
1ο : Στο μοίρασμα του πλεονάσματος ανάμεσα σ’ εργατικούς μισθούς και επενδύσεις.
2ο : Στις μεθόδους και τη τεχνολογία που θα εφαρμόζεται στη παραγωγή για να αποφεύγεται η εξουθενωτική εντατικοποίηση της εργασίας στα εργοστάσια.
Θα πρέπει δηλαδή η κοινωνικοποίηση να συνδέεται απόλυτα με αυτοδιαχείριση των εργαζομένων. Κάτω από τις σημερινές συνθήκες το εργατικό κίνημα και τα κόμματα που αποτελούν τη πολιτική του έκφραση, θα πρέπει να ξεκινήσουν έναν αγώνα για την υλοποίηση αυτού ακριβώς του στόχου της κοινωνικοποίησης.
ΑΦΟΥ επιμένεις να με ρωτάς για το σοσιαλισμό, εκείνο που μπορώ να πω είναι ότι μια και εκτίμησή μου είναι ότι το ΠΑΣΟΚ ανέλαβε την ευθύνη της διαχείρισης του ελληνικού καπιταλιστικού κοινωνικού σχηματισμού, θα πρέπει να περιμένει κανείς πως αργά ή γρήγορα πρέπει να μορφοποιηθούν κοινωνικές δυνάμεις που θα αγωνίζονται με όραμα το σοσιαλιστικό μετασχηματισμό. Χρέος πάντως όλων των αριστερών σήμερα είναι να παλεύουν για να βαθαίνει σε όλες τις μορφές της κοινωνικής ζωής η δημοκρατία. Να παλεύουν για την ουσιαστική κοινωνικοποίηση, για δημοκρατία και αυτοδιαχείριση στο εργοστάσιο.
